Η Αθήνα ως πεδίο μάχης
Στη διάρκεια της κατοχής, οι συγκρούσεις στην Αθήνα ανάμεσα στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), τις κατοχικές δυνάμεις και τους εγχώριους συνεργάτες τους, όπως τα Τάγματα Ασφαλείας, ήταν σφοδρές, ιδιαίτερα κατά τους μήνες που προηγήθηκαν της απελευθέρωσης. Τα Δεκεμβριανά, ωστόσο, ήταν η πρώτη ανοιχτή πολεμική αναμέτρηση που διεξήχθη στην πρωτεύουσα. Οι μάχες προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές σε μια ήδη ρημαγμένη πόλη. Οι περίπου 5.000 νεκροί των Δεκεμβριανών έρχονταν να προστεθούν στους χιλιάδες εκείνους που έχασαν τη ζωή τους από την πείνα και τη βία της κατοχής. Οι συνέπειες μιας τέτοιας ανοιχτής σύγκρουσης στο εσωτερικό του στρατοπέδου των Συμμάχων, λίγες μόλις εβδομάδες μετά την απελευθέρωση της Αθήνας, δεν περιορίζονταν στον βαρύ φόρο αίματος και στις καταστροφές. Τα Δεκεμβριανά ήταν μια από τις πιο καθοριστικές στιγμές της ταραχώδους δεκαετίας του 1940 στην Ελλάδα.
Ο χάρτης της σύγκρουσης, η κατανομή και οι κινήσεις των αντιμαχόμενων δυνάμεων στον ευρύτερο αστικό χώρο αντανακλούν την κοινωνική και πολιτική γεωγραφία που είχε διαμορφωθεί στην πόλη στα χρόνια της Γερμανικής κατοχής. Η γεωγραφία αυτή είχε τις ρίζες της στην περίοδο του μεσοπολέμου, όταν πολυάριθμοι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία εγκαταστάθηκαν στις παρυφές των κέντρων της Αθήνας και του Πειραιά, δημιουργώντας έναν κλοιό, που άνοιγε μόνο προς το παραλιακό μέτωπο του Σαρωνικού. Προσφυγικές και εργατικές συνοικίες όπως η Δραπετσώνα, το Κερατσίνι και η Κοκκινιά στον Πειραιά, το Αιγάλεω και το Περιστέρι στα δυτικά της Αθήνας, η Νέα Φιλαδέλφεια και η Νέα Ιωνία κεντρικά και βόρεια, η Καισαριανή και ο Βύρωνας στα ανατολικά, αποτέλεσαν προπύργια της αθηναϊκής αντίστασης. Οι πληθυσμοί αυτοί μετά τον αγώνα ενάντια στην κατοχή, την παρουσία τους στους εορτασμούς της απελευθέρωσης και τις κινητοποιήσεις των ημερών του Οκτωβρίου και Νοεμβρίου του 1944, βρέθηκαν ξανά στη φωτιά της μάχης τον Δεκέμβρη, στη φωτιά μιας γενικευμένης σύγκρουσης, αυτήν τη φορά απέναντι στους -χαρακτηρισμένους ως- δωσίλογους της κατοχής και στους πρώην συμμάχους, συνασπισμένους μπροστά στον «κόκκινο κίνδυνο».
Στη διάρκεια των Δεκεμβριανών, οι παραπάνω περιοχές θα αποτελέσουν τα ορμητήρια του ΕΛΑΣ προς το κέντρο της Αθήνας και του Πειραιά. Αρχικά, ο ΕΛΑΣ επιτίθεται σε αστυνομικά τμήματα, ενώ στις 10 Δεκεμβρίου αρχίζει τη δεύτερη γενική επίθεσή του. Στις 11-12 Δεκεμβρίου τμήμα του ΕΛΑΣ κατορθώνει να φτάσει στην οδό Μητροπόλεως, κοντά στην Πλατεία Συντάγματος, τμήματα από τα Εξάρχεια φτάνουν μέχρι τη Σόλωνος κι άλλα τμήματα προωθούνται από του Ψυρρή έως την Ομόνοια. Η ζώνη ελέγχου των κυβερνητικών και των βρετανικών δυνάμεων εκτείνονταν από την Ομόνοια μέχρι το Σύνταγμα, ένα μέρος της Πλάκας, τη Σχολή Ευελπίδων, καθώς και τα παραπήγματα στη σημερινή περιοχή του Μεγάρου Μουσικής όπου τα Βρετανικά στρατεύματα έδωσαν μεγάλη μάχη στις 12 και 13 Δεκεμβρίου.
Τις μέρες που ο ΕΛΑΣ καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της πόλης (12-16 Δεκεμβρίου), τα Βρετανικά στρατεύματα ενισχύονται σημαντικά με την άφιξη 15 περίπου ταγμάτων. Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που ξεκινούν, με τον συσχετισμό δυνάμεων να έχει αλλάξει πλέον δραματικά, αντιστρέφουν το κλίμα και φέρνουν τις αντάρτικες δυνάμεις σε θέση άμυνας. Στις 26-28 Δεκεμβρίου ο Βρετανός πρωθυπουργός, Ουίνστον Τσώρτσιλ, επισκέπτεται την Αθήνα. Τις πρώτες μέρες του νέου έτους τα Βρετανικά στρατεύματα επανακτούν σταδιακά τον έλεγχο σε ολόκληρη την Αθήνα και τον Πειραιά. Η εκεχειρία που υπογράφεται στις 11 Ιανουαρίου 1945 επισφραγίζει τη στρατιωτική ήττα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας. Σχεδόν έναν μήνα αργότερα, στις 12 Φεβρουαρίου 1945, υπογράφεται η Συμφωνία της Βάρκιζας, η οποία προβλέπει μεταξύ άλλων τον πλήρη αφοπλισμό και τη διάλυση του ΕΛΑΣ. **
Πηγές: Σακελλαρόπουλος Τ. (2017), «Η εξέλιξη της σύγκρουσης στο έδαφος της Αθήνας και του Πειραιά: Μάχες, συμπλοκές και κινήσεις των αντιπάλων κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών», στο Βόγλης, Π., κ.ά. (επιμ.), Δεκέμβρης 1944. Το παρελθόν και οι χρήσεις του, εκδ. Αλεξάνδρεια.
Χαραλαμπίδης Μ. (2020), «Δεκεμβριανά 1944, Η μάχη της Αθήνας», εκδ. Αλεξάνδρεια.