Ο τραυματισμός του Ξενάκη

Μετά το αιματηρό συλλαλητήριο του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) στο Σύνταγμα (3.12.1944) και την κηδεία των θυμάτων την επόμενη ημέρα, ένα μέρος του Λόχου Σπουδαστών του εφεδρικού ΕΛΑΣ (του στρατιωτικού σκέλους του ΕΑΜ) προωθείται από την έδρα του στα Εξάρχεια, καταλαμβάνοντας το Πολυτεχνείο που βρίσκεται απέναντι από τη Γενική Ασφάλεια, στη γωνία των οδών Πατησίων και Στουρνάρη. Δυνάμεις του ΕΛΑΣ υπάρχουν σε διάφορα κτίρια-φρουρές στα Εξάρχεια και την Νεάπολη, μια περιοχή που είναι κομβικής σημασίας για τη μάχη καθότι βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από την έδρα των κυβερνητικών δυνάμεων στο Σύνταγμα.

Στις 6 του Δεκέμβρη ο Γιάννης Ξενάκης βρίσκεται ως ομαδάρχης σε ένα φυλάκιο του Λόχου Σπουδαστών στη συμβολή των οδών Μαυρομιχάλη και Αραχόβης. Ο εικοσιτριάχρονος φοιτητής του Πολυτεχνείου είναι επιφορτισμένος να κρατήσει το πόστο μαζί με την υπόλοιπη ομάδα. Από το σημείο αυτό έχουν τη δυνατότητα να ελέγχουν το κτίριο του Χημείου στην οδό Σόλωνος και το κτίριο της Γερμανικής Σχολής στο τέλος της οδού Βαλτετσίου, που έχουν καταληφθεί από δυνάμεις της φιλομοναρχικής οργάνωσης Χ. Όσο περνούν οι μέρες οι μάχες στην Αθήνα φουντώνουν. Από όλες τις κατευθύνσεις ακούγονται εκρήξεις όλμων και ριπές. Στα κατά τόπους φυλάκια του ΕΛΑΣ φτάνουν τα νέα μέσω συνδέσμων. Δυνάμεις των ανταρτών επιτίθενται στο Σύνταγμα Χωροφυλακής στη συνοικία του Μακρυγιάννη και στις φυλακές Αβέρωφ που κρατούνται οι κατηγορούμενοι για δωσιλογισμό. Η Ορεινή Ταξιαρχία υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης επιτίθεται στην περιοχή της Καισαριανής και ο Βρετανικός στρατός αποβιβάζει τανκ και βαρύ οπλισμό στο λιμάνι του Πειραιά.

Στις 9 Δεκεμβρίου η ομάδα του Ξενάκη διατάσσεται να μετακινηθεί σε διαφορετικό κτίριο. Το προηγούμενο σπίτι-οχυρό θα ανατιναχθεί από τις δυνάμεις των ανταρτών προκειμένου να δημιουργηθεί οδόφραγμα για την αναχαίτιση των τανκ. Η ομάδα εγκαθίσταται σε ένα διώροφο σπίτι στη συμβολή των οδών Βαλτετσίου και Μαυρομιχάλη, πιο κοντά στη ζώνη που κατέχουν οι κυβερνητικές δυνάμεις.

Στις 30 του Δεκέμβρη ο λόχος προωθείται και καταλαμβάνει την κλινική Σμπαρούνη στη γωνία των οδών Χαριλάου Τρικούπη και Ναυαρίνου, διαγώνια από το Χημείο. Όταν το μεσημέρι η ομάδα του Ξενάκη μπαίνει στο κτίριο, η κλινική βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία. Στους θαλάμους νοσηλεύονται τραυματίες από τις μάχες, οι περισσότεροι άμαχοι χτυπημένοι από αδέσποτες σφαίρες. Πολύ γρήγορα η κατάληψη της κλινικής γίνεται αντιληπτή με συνέπεια να αρχίσουν βολές από την απέναντι πλευρά, θέτοντας σε κίνδυνο την ασφάλεια των τραυματιών. Επικρατεί αναταραχή. Οι νοσοκόμες απομακρύνουν τα κρεβάτια των αρρώστων που βρίσκονται κοντά στα παράθυρα που κοιτάνε προς το Χημείο και οι μαχητές του λόχου τοποθετούν σάκους με άμμο. Είναι εμφανές ότι η ομάδα του Ξενάκη δεν μπορεί να έχει ευχέρεια κινήσεων μέσα στην κλινική. Έτσι, αποφασίζουν να περάσουν στο απέναντι τετράγωνο. Λίγο μετά τα μεσάνυχτα, όλη η δύναμη του λόχου, περίπου σαράντα άτομα, συγκεντρώνεται πίσω από την πόρτα της κεντρικής εισόδου και διασχίζει απέναντι τον δρόμο της Χαριλάου Τρικούπη. Από εκεί προωθείται με δυσκολία στο εσωτερικό του οικοδομικού τετραγώνου, περνώντας από τις αυλές των σπιτιών, καβαλώντας μάντρες, πηδώντας από ταράτσα σε ταράτσα, κατεβαίνοντας σκάλες και φτάνοντας τέλος στην απέναντι μεριά, στην πολυκατοικία που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Μαυρομιχάλη και Ναυαρίνου. Εκεί, παραβιάζοντας την πόρτα της αυλής η ομάδα εισέρχεται στο εσωτερικό του κτιρίου καταλαμβάνοντάς το. Όσοι ένοικοι διαμένουν στην πολυκατοικία οδηγούνται στο καταφύγιο του υπογείου.

1η Ιανουαρίου 1945. Ο Λόχος Σπουδαστών «Λόρδος Μπάυρον» (όπως στο μεσοδιάστημα έχει μετονομαστεί ο λόχος που ανήκει ο Ξενάκης) κρατάει την πολυκατοικία στη γωνία Μαυρομιχάλη και Ναυαρίνου. Πίσω από τα παράθυρα οι καταληψίες αφουγκράζονται τις Βρετανικές και τις κυβερνητικές δυνάμεις να κυκλοφορούν ελεύθερα στους δρόμους. Δεν υπάρχουν τα μέσα για να αντιδράσουν. Έχει περάσει το μεσημέρι όταν ακούγεται ο θόρυβος από τις ερπύστριες. Ένα τανκ σταματάει μπροστά από την είσοδο της πολυκατοικίας στη Μαυρομιχάλη και ρίχνει μία βολή που ταρακουνάει συθέμελα το κτίριο. Ο Σπύρος Τζουβέλης, ένας συναγωνιστής του Ξενάκη που βρίσκεται εκείνη τη στιγμή στο μπροστινό δωμάτιο του κτιρίου, στέκεται τυχερός, καθότι η οβίδα τρυπάει τον τοίχο και περνάει στο επόμενο δωμάτιο, μέσα στο οποίο βρίσκονται τρεις συναγωνιστές του, μεταξύ των οποίων και ο Ξενάκης. Μόλις συνέρχεται, μπαίνει μαζί με άλλους στο διπλανό δωμάτιο που έγινε η έκρηξη. Ο ίδιος περιγράφει στη μαρτυρία του το θέαμα που αντίκρισε: «Ένας άντρας είναι ξαπλωμένος ανάσκελα, στη μέση του δωματίου, ανάμεσα σε τούβλα, χώματα και καπνούς που σέρνονται στο πάτωμα. Του λείπει τελείως το κεφάλι. [...]. Μία κοπέλα, τη λέγανε Ρίτσα, είναι κι αυτή ξαπλωμένη στην άκρη του δωματίου ακίνητη, [...] τη σκουντά με το πόδι του. Δεν αντιδρά. Και να, στο βάθος του δωματίου ο Ξενάκης, καθιστός, με την πλάτη ακουμπισμένη στον τοίχο και βογγάει. Το πρόσωπό του είναι γεμάτο αίματα. Ένα θραύσμα τον έχει χτυπήσει στο ζυγωματικό, κάτω από το αριστερό μάτι, που φαίνεται να έχει πεταχτεί προς τα έξω. [...].

Το απόγευμα βρέθηκαν δυο σκάλες κι απάνω τους τοποθέτησαν τα πτώματα. Τον Ξενάκη τον οδήγησαν, υποβαστάζοντάς τον, μέσα από τις τρύπες που είχαν ανοίξει στις μεσοτοιχίες και κατάφεραν να τον περάσουν στην κλινική Σμπαρούνη. [...]. Είπαν ότι έχασε το μάτι του κι ότι είχε μια μεγάλη ανοιχτή τρύπα στο μάγουλο που δεν την έραψαν ακόμα διότι οι ιστοί γύρω της είχαν διαλυθεί». *

Μέρος του κειμένου αποτελεί προσαρμογή της μαρτυρίας του Σπύρου Τζουβέλη.
Πηγές: Τζουβέλης Σ. (2003), «Μέρες και Νύχτες του Δεκέμβρη», εκδ. Κατσανιώτη.
Κουβαράς Κ. (1976), «OSS - Με την Κεντρική του ΕΑΜ», εκδ. Εξάντας.
Χαραλαμπίδης Μ. (2020), «Δεκεμβριανά 1944, Η μάχη της Αθήνας», εκδ. Αλεξάνδρεια.

Ο δρόμος προς τα Δεκεμβριανά

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένας ολοκληρωτικός πόλεμος στον οποίον διασταυρώθηκαν πολλές παράλληλες συγκρούσεις (διακρατικές, ιδεολογικές, εθνοτικές, κ.ά.). Η Ελλάδα υπήρξε μία από τις ευρωπαϊκές χώρες στις οποίες η κατοχή από τις δυνάμεις του Άξονα προκάλεσε βαθιά κοινωνικά ρήγματα και έφερε στο προσκήνιο προϋπάρχουσες αλλά και νέες αντιθέσεις. Στην πρωτεύουσα τα ρήγματα αυτά ήταν πολύ έντονα. Στην Αθήνα και στον Πειραιά οι εργατικές και προσφυγικές συνοικίες μετατράπηκαν σε προπύργια της αντίστασης και βρέθηκαν στο στόχαστρο των Γερμανών και των συνεργατών τους. Ιδιαίτερα το 1944 οι συγκρούσεις ήταν διαρκείς και εξαιρετικά σκληρές. Όσο πλησίαζε το τέλος του πολέμου, τόσο σκληρότερη γινόταν η κατοχή και τόσο σφοδρότερες οι συγκρούσεις, εμφύλιες και μη. Το βλέμμα όλων ήταν πλέον στραμμένο στο μέλλον και στο μεγάλο επίδικο της επόμενης μέρας: τη μετάβαση από τον πόλεμο στην ειρήνη και την ανασυγκρότηση του ελληνικού κράτους, ουσιαστικά την επανίδρυσή του. Η νομιμοποίηση της εξουσίας η οποία θα πραγματοποιούσε αυτήν τη διαδικασία και οι αρχές στις οποίες θα στηριζόταν αποτελούσαν ανοιχτά και διαφιλονικούμενα ζητήματα, συνδεδεμένα τόσο με την αναγνώριση του αντιστασιακού αγώνα και την τιμωρία των συνεργατών του Άξονα, όσο και με το πολιτειακό ζήτημα.

Η ανασυγκρότηση του κράτους προϋπέθετε, αφενός, την επίλυση άμεσων προβλημάτων (του επισιτισμού, των υποδομών, του νομισματικού προβλήματος, κ.ά.) και, αφετέρου, τη διαμόρφωση νέων θεσμών, ιδιαίτερα των θεσμών εκείνων που θα αναλάμβαναν την αποκατάσταση της κρατικής κυριαρχίας (δηλαδή του στρατού και των σωμάτων ασφαλείας). Το μεγάλο δίλημμα που κατέληξε σε ανοιχτή διαμάχη ήταν αν οι αντάρτικοι στρατοί, με προεξέχοντα τον ΕΛΑΣ, θα αποτελούσαν τη βάση για την επανασύσταση του τακτικού στρατού ή εάν ο αφοπλισμός τους θα σηματοδοτούσε μια διαδικασία που εκκινούσε από το μηδέν, χωρίς να λάβει υπόψη τον ρόλο της εγχώριας αντίστασης, καθώς και τα δεδομένα ισχύος της προηγούμενη περιόδου. Εκεί επήλθε η ρήξη και η κατάρρευση της εύθραυστης συναίνεσης που είχε επιτευχθεί με τη συγκρότηση μιας κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας. Μια ρήξη που ενισχύθηκε από το υπόστρωμα της έντασης, της καχυποψίας και των αντιπαραθετικών φιλοδοξιών της κάθε πλευράς.

H αποτυχία της συγκρότησης τακτικού στρατού με τρόπο που να αναγνωρίζει τις αντιστασιακές δυνάμεις υπήρξε ένας από τους βασικούς λόγος της αποχώρησης του ΕΑΜ (του πολιτικού σκέλους του ΕΛΑΣ) από την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. Η μάχη της Αθήνας, που ξέσπασε στις 3 Δεκεμβρίου 1944, άλλαξε τα πάντα. Επί 33 μέρες η πρωτεύουσα αποτέλεσε το θέατρο μιας πολεμικής σύγκρουσης, η οποία, με την καθοριστική συνδρομή των Βρετανικών στρατευμάτων, βρήκε νικήτριες τις κυβερνητικές δυνάμεις. Η εφήμερη ισορροπία μεταξύ μερίδας του αστικού κόσμου και της αριστεράς διαλύθηκε. Ένα τμήμα των δωσίλογων αναβαπτίστηκε μέσα από τη συμβολή του στον αντι-εαμικό αγώνα του Δεκέμβρη. Η συνθήκη της Βάρκιζας και ο υποχρεωτικός αφοπλισμός του ΕΛΑΣ εγκαινίασαν μια νέα περίοδο εύθραυστων ισορροπιών και κλιμακούμενης έντασης που θα οδηγούσε σταδιακά στην ανοιχτή σύγκρουση του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. **


Πηγές: Νικολακόπουλος Η., Παπαθανασίου Ι., Φλάισερ Χ., Χαραλαμπίδης Μ. (2021), «Απελευθέρωση - Δεκεμβριανά '44. Πόλεμος και ειρήνη στη μετακατοχική Αθήνα», εκδ. ΑΣΚΙ.
Φυτιλή Μ., Αυγερίδης Μ., Κούκη Ε., «Η δεύτερη ζωή της Εθνικής Αντίστασης. Πρακτικές αναγνώρισης και αποκλεισμού 1944-2006», εκδ. Θεμέλιο [υπό έκδοση].

Η Αθήνα ως πεδίο μάχης

Στη διάρκεια της κατοχής, οι συγκρούσεις στην Αθήνα ανάμεσα στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), τις κατοχικές δυνάμεις και τους εγχώριους συνεργάτες τους, όπως τα Τάγματα Ασφαλείας, ήταν σφοδρές, ιδιαίτερα κατά τους μήνες που προηγήθηκαν της απελευθέρωσης. Τα Δεκεμβριανά, ωστόσο, ήταν η πρώτη ανοιχτή πολεμική αναμέτρηση που διεξήχθη στην πρωτεύουσα. Οι μάχες προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές σε μια ήδη ρημαγμένη πόλη. Οι περίπου 5.000 νεκροί των Δεκεμβριανών έρχονταν να προστεθούν στους χιλιάδες εκείνους που έχασαν τη ζωή τους από την πείνα και τη βία της κατοχής. Οι συνέπειες μιας τέτοιας ανοιχτής σύγκρουσης στο εσωτερικό του στρατοπέδου των Συμμάχων, λίγες μόλις εβδομάδες μετά την απελευθέρωση της Αθήνας, δεν περιορίζονταν στον βαρύ φόρο αίματος και στις καταστροφές. Τα Δεκεμβριανά ήταν μια από τις πιο καθοριστικές στιγμές της ταραχώδους δεκαετίας του 1940 στην Ελλάδα.

Ο χάρτης της σύγκρουσης, η κατανομή και οι κινήσεις των αντιμαχόμενων δυνάμεων στον ευρύτερο αστικό χώρο αντανακλούν την κοινωνική και πολιτική γεωγραφία που είχε διαμορφωθεί στην πόλη στα χρόνια της Γερμανικής κατοχής. Η γεωγραφία αυτή είχε τις ρίζες της στην περίοδο του μεσοπολέμου, όταν πολυάριθμοι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία εγκαταστάθηκαν στις παρυφές των κέντρων της Αθήνας και του Πειραιά, δημιουργώντας έναν κλοιό, που άνοιγε μόνο προς το παραλιακό μέτωπο του Σαρωνικού. Προσφυγικές και εργατικές συνοικίες όπως η Δραπετσώνα, το Κερατσίνι και η Κοκκινιά στον Πειραιά, το Αιγάλεω και το Περιστέρι στα δυτικά της Αθήνας, η Νέα Φιλαδέλφεια και η Νέα Ιωνία κεντρικά και βόρεια, η Καισαριανή και ο Βύρωνας στα ανατολικά, αποτέλεσαν προπύργια της αθηναϊκής αντίστασης. Οι πληθυσμοί αυτοί μετά τον αγώνα ενάντια στην κατοχή, την παρουσία τους στους εορτασμούς της απελευθέρωσης και τις κινητοποιήσεις των ημερών του Οκτωβρίου και Νοεμβρίου του 1944, βρέθηκαν ξανά στη φωτιά της μάχης τον Δεκέμβρη, στη φωτιά μιας γενικευμένης σύγκρουσης, αυτήν τη φορά απέναντι στους -χαρακτηρισμένους ως- δωσίλογους της κατοχής και στους πρώην συμμάχους, συνασπισμένους μπροστά στον «κόκκινο κίνδυνο».

Στη διάρκεια των Δεκεμβριανών, οι παραπάνω περιοχές θα αποτελέσουν τα ορμητήρια του ΕΛΑΣ προς το κέντρο της Αθήνας και του Πειραιά. Αρχικά, ο ΕΛΑΣ επιτίθεται σε αστυνομικά τμήματα, ενώ στις 10 Δεκεμβρίου αρχίζει τη δεύτερη γενική επίθεσή του. Στις 11-12 Δεκεμβρίου τμήμα του ΕΛΑΣ κατορθώνει να φτάσει στην οδό Μητροπόλεως, κοντά στην Πλατεία Συντάγματος, τμήματα από τα Εξάρχεια φτάνουν μέχρι τη Σόλωνος κι άλλα τμήματα προωθούνται από του Ψυρρή έως την Ομόνοια. Η ζώνη ελέγχου των κυβερνητικών και των βρετανικών δυνάμεων εκτείνονταν από την Ομόνοια μέχρι το Σύνταγμα, ένα μέρος της Πλάκας, τη Σχολή Ευελπίδων, καθώς και τα παραπήγματα στη σημερινή περιοχή του Μεγάρου Μουσικής όπου τα Βρετανικά στρατεύματα έδωσαν μεγάλη μάχη στις 12 και 13 Δεκεμβρίου.

Τις μέρες που ο ΕΛΑΣ καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της πόλης (12-16 Δεκεμβρίου), τα Βρετανικά στρατεύματα ενισχύονται σημαντικά με την άφιξη 15 περίπου ταγμάτων. Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που ξεκινούν, με τον συσχετισμό δυνάμεων να έχει αλλάξει πλέον δραματικά, αντιστρέφουν το κλίμα και φέρνουν τις αντάρτικες δυνάμεις σε θέση άμυνας. Στις 26-28 Δεκεμβρίου ο Βρετανός πρωθυπουργός, Ουίνστον Τσώρτσιλ, επισκέπτεται την Αθήνα. Τις πρώτες μέρες του νέου έτους τα Βρετανικά στρατεύματα επανακτούν σταδιακά τον έλεγχο σε ολόκληρη την Αθήνα και τον Πειραιά. Η εκεχειρία που υπογράφεται στις 11 Ιανουαρίου 1945 επισφραγίζει τη στρατιωτική ήττα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας. Σχεδόν έναν μήνα αργότερα, στις 12 Φεβρουαρίου 1945, υπογράφεται η Συμφωνία της Βάρκιζας, η οποία προβλέπει μεταξύ άλλων τον πλήρη αφοπλισμό και τη διάλυση του ΕΛΑΣ. **


Πηγές: Σακελλαρόπουλος Τ. (2017), «Η εξέλιξη της σύγκρουσης στο έδαφος της Αθήνας και του Πειραιά: Μάχες, συμπλοκές και κινήσεις των αντιπάλων κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών», στο Βόγλης, Π., κ.ά. (επιμ.), Δεκέμβρης 1944. Το παρελθόν και οι χρήσεις του, εκδ. Αλεξάνδρεια.
Χαραλαμπίδης Μ. (2020), «Δεκεμβριανά 1944, Η μάχη της Αθήνας», εκδ. Αλεξάνδρεια.

Η φοιτητική νεολαία

Οι νέοι και οι νέες αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά της ελληνικής αντίστασης, στελεχώνοντας τόσο το αντάρτικο στην ύπαιθρο όσο και τις άλλες μορφές που πήρε ο αγώνας ενάντια στην κατοχή στα αστικά κέντρα. Υπήρξαν οργανικό και ταυτόχρονα διακριτό κομμάτι της αντίστασης. Διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα και τη δυναμική της αντίστασης, αλλά και διαμορφώθηκαν μέσα από τη συμμετοχή τους σε αυτή.

Στην Αθήνα σημαντικό ρόλο στην οργάνωση και στρατολόγηση της νεολαίας στις γραμμές της αντίστασης έπαιξαν οι φοιτητές. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σταύρου Κασιμάτη, «οι φοιτητές [...] ξεχύθηκαν στις γειτονιές και προσπαθούσαν να οργανώσουν τη νεολαία σε πατριωτικές οργανώσεις. Αυτό είχε κάνει η Κομμουνιστική Οργάνωση Πολυτεχνείου [...]. Ξεχύθηκε στις γειτονιές, στον Βύρωνα, στην Καισαριανή, στο Παγκράτι, στα Εξάρχεια, κι έφτιαξε πατριωτικές ομάδες. Όμως ο κύριος στόχος της [...] ήταν το άνοιγμα του Πολυτεχνείου, το οποίο ήταν κατειλημμένο από τους Ιταλούς και το είχαν κάνει νοσοκομείο. Από το καλοκαίρι του ’41 λοιπόν κινηθήκαμε για να ανοίξουμε το Πολυτεχνείο [...]». Η ανακατάληψη πανεπιστημιακών χώρων από τους φοιτητές σηματοδοτούσε μια πρώτη νίκη αλλά και τη μετατροπή των χώρων αυτών σε εστίες αντίδρασης, αγώνα και δημιουργίας. Οι φοιτητικές λέσχες του Πολυτεχνείου και του Πανεπιστημίου Αθηνών εξελίχθηκαν στα σημαντικότερα στέκια της αντιστασιακής φοιτητικής νεολαίας.

Στη διάρκεια των δύο πρώτων ετών της κατοχής οι νέοι άνθρωποι δημιούργησαν οργανώσεις, αυτόνομες ή/και συνδεδεμένες με άλλες αντιστασιακές οργανώσεις. Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) ιδρύθηκε τον Φλεβάρη του 1943 ως διάδοχος του ΕΑΜ Νέων. Η ΕΠΟΝ αποτέλεσε σημαντικό κομμάτι του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και εξελίχθηκε στην πολυπληθέστερη οργάνωση νεολαίας με μέλη σε όλη την Ελλάδα. Άλλες ομάδες που έδρασαν στην Αθήνα και συγκέντρωσαν στις γραμμές τους φοιτητές και φοιτήτριες ήταν η Ιερή Ταξιαρχία και η Πανελλήνια Ένωση Αγωνιζόμενων Νέων (ΠΕΑΝ), η οποία πραγματοποίησε μία από τις πρώτες ενέργειες αντίστασης, ανατινάζοντας τα γραφεία της ελληνικής ναζιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ στο κέντρο της Αθήνας (2.9.1942).

Το 1943 και το 1944 υπήρξαν οι χρονιές της έκρηξης όσον αφορά τη δράση της ελληνικής αντίστασης. Η νεολαία της Αθήνας και του Πειραιά θα δώσει τον τόνο με την παρουσία της στις συγκεντρώσεις στο κέντρο της πόλης ενάντια στην κατοχή: Οι διαδηλώσεις ενάντια στην πολιτική επιστράτευση (24.2.1943-5.3.1943), η κηδεία του ποιητή Κωστή Παλαμά (28.2.1943), ο εορτασμός της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου (25.3.1943), οι κινητοποιήσεις ενάντια στην κατοχική τρομοκρατία (25.6.1943) και στην επέκταση της βουλγαρικής κατοχής στη βόρεια Ελλάδα (22.7.1943), αποτελούν δείγματα αυτής της δραστηριότητας. Συγχρόνως, μέχρι την απελευθέρωση οι οργανώσεις της νεολαίας θα πληρώσουν βαρύ φόρο αίματος, συγκρουόμενες με τις αρχές κατοχής, τα Τάγματα Ασφαλείας, αλλά και μεταξύ τους, εντός και εκτός των πανεπιστημιακών χώρων.

Τις ημέρες της απελευθέρωσης της Αθήνας (12.10.1944) οι νέοι άνθρωποι όλων των οργανώσεων πλημμυρίζουν τους δρόμους της πόλης. Είναι μέρες γιορτής, αλλά και υποβόσκουσας έντασης που εκδηλώνεται είτε με μικρής έντασης συμπλοκές είτε με διακριτές διαδηλώσεις επίδειξης δύναμης των αντιστασιακών οργανώσεων. Ο Δεκέμβρης βρίσκει τα μέλη της ΠΕΑΝ, της Ιερής Ταξιαρχίας και άλλων μη-εαμικών αθηναϊκών οργανώσεων ενταγμένα στα κυβερνητικά Τάγματα Εθνοφυλακής. Στο απέναντι στρατόπεδο βρίσκεται η νεολαία της ΕΠΟΝ. Το στρατιωτικό της τμήμα (στο πλαίσιο του εφεδρικού ΕΛΑΣ) με κορμό τους φοιτητές του Πολυτεχνείου και της Ανωτάτης Εμπορικής Σχολής θα πολεμήσει τις κυβερνητικές και Βρετανικές δυνάμεις. Αυτός ο λόχος θα ονομαστεί στη συνέχεια «Λόχος Λόρδου Μπάιρον» προς τιμή του Άγγλου φιλέλληνα ποιητή που πολέμησε και έχασε τη ζωή του στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. **


Πηγή: Βαρών-Βασάρ, Ο. (2009), «Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση», εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

Φωτογραφικό Υλικό

Πηγές: Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ | ΑΡΧΕΙΟ ΕΡΤ Α.Ε. | Γενικά Αρχεία του Κράτους | Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας | Imperial War Museum

Ιστορικά βίντεο για τα Δεκεμβριανά από το British Pathé

Με τα λόγια του Ιάννη Ξενάκη
πηγή: «Μονόγραμμα» (1982), ΑΡΧΕΙΟ ΕΡΤ Α.Ε.

Περιηγηθείτε

Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941-1944

Το Μέγαρο της Εθνικής Ασφαλιστικής στην Κοραή 4 επιτάχθηκε από τα Γερμανικά στρατεύματα την περίοδο της κατοχής και τα υπόγεια καταφύγιά του μετατράπηκαν σε φυλακές της Κommandatur. Μετά την απελευθέρωση το κτίριο χρησιμοποιήθηκε από το ΕΑΜ και καταλήφθηκε στη συνέχεια από τις Αγγλικές δυνάμεις. Το υπόγειο της Κοραή 4 είναι χαρακτηρισμένο διατηρητέο μνημείο, έχει αποκατασταθεί και είναι σήμερα επισκέψιμο στο κοινό.

Κτίριο Βάιλερ

Μπροστά από το μουσείο της Ακρόπολης, επί της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, δεσπόζει ένα επίμηκες κτίριο του 19ου αιώνα, όπου από τη δεκαετία του '30 ήταν εγκατεστημένο το Σύνταγμα Χωροφυλακής Μακρυγιάννη. Κατά τις πρώτες μέρες των Δεκεμβριανών οι στρατώνες δέχθηκαν σφοδρή επίθεση από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ με σκοπό την κατάληψη της περιοχής. Η σύγκρουση έμεινε γνωστή ως η Μάχη του Μακρυγιάννη. Σήμερα το κτίριο στεγάζει το Κέντρο Μελετών Ακροπόλεως. Λίγα μέτρα πιο κάτω, επί της Αμαλίας 42, υπάρχει μεσοπολεμική πολυκατοικία στους τοίχους της οποίας διακρίνονται ακόμη τα σημάδια από τις σφαίρες.

> Πρόσβαση μόνο στους εξωτερικούς χώρους.

Τα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας

Δίπλα στον Άρειο Πάγο, επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, βρίσκεται ένα σύμπλεγμα 8 εργατικών πολυκατοικιών της δεκαετίας του '30, οι οποίες, παρά το πέρασμα του χρόνου, παραμένουν ζωντανό τεκμήριο της ταραγμένης εποχής. Κατά τα Δεκεμβριανά, στη θέση που δεσπόζει σήμερα το δικαστικό μέγαρο, υπήρχαν οι φυλακές Αβέρωφ, οι οποίες αποτέλεσαν σημείο σύγκρουσης μεταξύ των αντάρτικων ομάδων του ΕΛΑΣ και των Βρετανών στρατιωτών και των κυβερνητικών δυνάμεων, καθότι εκεί κρατούνταν άτομα με την κατηγορία του δωσιλογισμού καθώς και στελέχη των κατοχικών κυβερνήσεων.

> Πρόσβαση μόνο στους εξωτερικούς χώρους.

Happening | GENDIES '22

A happening, in memoriam of Iannis Xenakis, utilising the dynamic stochastic synthesis generator conceived by the composer. Participants connect via mobile phones to an audio-stream in order to collaboratively construct a generative soundscape in real-time outside the apartment-building where the composer was injured.
programming: O.Karamanlis | streaming: D.Maronidis | poster: F.Rovolis | performance: conference delegates